AMED - Prof. Dr. Fazil Husnu Erdem diyar kir ku divê komîsyon tavilê li Abdullah Ocalan guhdarî bike û got: “Heke îrade hebe, gelek gavên dikarin bên avêtin hene.”  

Ji bo çareseriya pirsgirêka Kurd di 5’ê Tebaxê de Komîsyona Hevgirtina Neteweyî, Xwişk-Biratî û Demokrasiyê hate avakirin. Di serî de malbatên di şer de zarokên xwe winda kirin, komîsyonê li gelek kesan guhdarî kir. Di 2’yê Cotmehê de jî li hiqûqnasan guhdarî kir. 

 

Yek ji hiqûqnasê ku komîsyonê lê guhdarî kirî jî Profesorê Destûra Bingehîn û Hîndekarê Fakûlteya Hiqûqê ya Zanîngeha Dîcleyê Prof. Dr. Fazil Husnu Erdem bû. Erdem, qonaxa pêvajo tê de ye, peywira komîsyonê û gavên divê bên avêtin ji ajansa me re nirxand. 

 

Erdem, da zanîn ku silavdayîna Devlet Bahçelî ya di 1’ê Cotmeha 2024’an de û gotina Bahçelî ya “Bila Ocalan were Meclisê, banga berdana çekan li rêxistina xwe bike û ji mafê hêviyê sûd bigire” ne tiştên rasthatî bûn û parçeyeke pêvajoyê bûn. Erdem, banga Rêberê Gelê Kurd Abdullah Ocalan, biryara fesixkirin û çekşewitandinê ya PKK’ê bi bîr xist û got: “Ev jî nîşaneya wê bû ku îradeya ji bo bi temamî berdana çekan heye.” Erdem, bi domdarî bal kişand ser avakirina komîsyonê û got ku li gelek derdoran guhdarî kiriye û bi peywireke hevrûbûna bi heqîqetê re rabûne. 

 

‘HÊZA KOMÎSYONÊ YA MECLISÊ BIXE NAVA TEVGERÊ HEYE’

 

Di berdewamê de Erdem anî ziman ku ji vir şûnde divê li gorî biryara berdana çekan gavên hiqûqî bên avêtin û got: “Îxtîmaleke komîsyon du carên din jî bicive û piştre jî weke peywira xwe ya esasî, ji bo gavên pêwîst raporekê amade bike. Ji ber ku ev ne yek komîsyonên îhtîsasê yên TBMM’ê ye, komîsyoneke nefermî ye. Lewma peywirekî wê ya wiha nîne lêbelê ew hêza wê heye ku bi amadekirina raporê Meclisê bixe nava tevgerê.”

 

‘AŞTÎ BÊYÎ DEMOKRASÎ Û AZADIYAN NABE’

 

Erdem, bi lêv kir ku bendewariyên partiyên muxalefetê û yên îktîdarê yên ji komîsyonê cuda bûn û wiha domand: “Partiya îktîdarê tenê bi wê hêviyê bû ku çek bên berdan û ji bo entegrasyona hêzên çekdar têkildarî sererastkirinên yasayî raporekê amade bike. Bi vê bisînor bû. Dibêje ku ev komîsyon ne ya amadekirina destûreke bingehîn a nû ye û ne ji bo çareserkirina pirsgirêkên demokrasî û azadiyê ye. Lê muxalefet jî dibêje madem dê aştî çêbibe û armanc vekirina pêşiya siyaseta demokratîk e, wê demê bila bi vê mijarê re jî mijûl bibe. Dibêjin ku bêyî demokrasî û azadiyê aştî nabe. Lê esasê komîsyonê, danîna çekan e û entegrasyona kesên çekdar a bi civakê re ye. Û sererastkirinên yasayî yên têkildarî vê mijarê ne.” 

 

‘JI BO AŞTIYA POZÎTÎV MAYINDE BIBE DIVÊ GAV BÊN AVÊTIN’

 

Bi domdarî Erdem daxuyand ku ji bo aştiyeke pozîtîf, hewceye sedemên rê li ber pirsgirêka esasî vedikin ji holê bên rakirin û ji bo vê jî gavên pêwîst bên avêtin. Erdem, got: “Ev gav ne tenê gavên makeqanûnî, yasayî û hiqûqî ne. Gavên fiîlî jî hene. Dibe ku hûn di destûra bingehîn de guhertinan bikin, yasayn biguherînin lê divê îradeyeke siyasî, burokratîk û darazî ya ku wan biryaran cîbicî dike jî hebe. Nexwe mimkûn nîne ew bikevin meriyetê. Anku reformên destûra bingehîn û yasayî bi tena serê xwe bes nakin. Ji bo rewşa aştiya negatîf veguherînin aştiya pozîtîf, ji bo mayindekirina wê divê gavên hiqûqî bên avêtin û sererastkirin bên kirin. Yek ji van jî destûra bingehîn e. Ji ber ku mutabeqeta civakî ye. Li gorî min ji bo tacîdarkirina pêvajoyê, hewcehî bi destûreke bingehîn a nû û guhertinên di destûra bingehîn a niha de hene.” 

 

‘AVAKIRINA DESTÛRA BINGEHÎN BI TENA SERÊ XWE BES NÎNE’

 

Erdem, bi lêv kir ku guhertinên di destûra bingehîn de bi tena serê xwe ji bo çareseriyê têr nakin û ev tişt anî ziman: “Di bingeha meseleyê de meseleya Kurd heye. Heta niha ji bo çareseriya vê di asta destûra bingehîn de tu gav nehatine avêtin. Lê ev heye; Destûra Bingehîn a 82’yan heta niha 20 caran hate guherandin. Ji van guhertinan ji 3 parên xalên destûra bingehîn 2 jê bandor bûn. Heta sala 2017’an jî hemû guhertin pozîtîf bûn. Lêbelê belê bi guhertina destûra bingehîn a sala 2017’an ve dibînin ku êdî li gorî destûra bingehîn a heyî jî nakin. Lewma hebûna destûra bingehîn di vê rewşê de gelek jî wateya xwe namîne. Tişta ku destûra bingehîn watedar dike ne qeyd û rêgezên pîroz in, îradeya dilsoziyê ya civak û nûnerên siyasî yên civakê ne. Meseleya girîng ev e. Heta ku kesên dewlet û civakê birêve dibin li gorî vê tevnegerin, tu wateya rêgezên gerdûnî yên di destûra bingehîn de jî nîne. Di 10 salên dawî de em dibînin ku ji bo bi destûra bingehîn were kirin tu hewldan tune ne. Berevajî vê, îradeyeke siyasî ya binpê dike heye. Lewma jî çêkirina destûra bingehîn a nû merîfeteke mezin nîne.” 

 

‘DI BINGEHA HEMÛ PIRSGIRÊKÊN ETNÎKÎ DE QEDEXEKIRINA ZIMAN HEYE’

 

Erdem, got ku yek ji hêmayên sereke ya meseleya Kurd jî meseleya ziman e û wiha pê de çû: “Di bingeha hemû pirsgirêkên etnîkî de qedexekirina ziman heye. Daxwaza Kurdan a di mijara ziman de pir însanî, wijdanî û Îslamî ye. Her kesên xwedî wijdan û edalet divê yekser vê daxwazê qebûl bike. Tişta em jê re dibêjin zimanê dayikê, ji derveyî îradeya mirov e. Tu tiştek ji daxwaza bikaranîna zimanê xwe yê dayikê însanîtir nîne. Li dijî vê di asta destûra bingehîn de qedexeyek heye. Di fikraya dawî ya xala 42’yan de dibêje ‘Ji bilî Tirkî nabe ku bi tu zimanên din perwerde were dayin û were hînkir.’ Divê ev were rakirin. Heke bixwazin vê meseleyê bi temamî çareser bikin, ya îdeal ew e ku ji bo mafên çandî, nasnameyî û zimanî sererastkirinan bikin. Ya girîng ew e ku pirsgirêk were çareserkirin. Divê ji mizakereyan re vekirî bin. Siyaseta demokratîk tiştekî wiha ye. Mijara zimanê dayikê pir girîng e. Li Tirkiyeyê dema behsa zimanê dayikê tê kirin weke dijbertiya zimanê fermî tê fêmkirin. Lê zimanê fermî cuda ye, yê dayikê cuda ye. Ku dikare were daxwazkirin ku Kurdî bibe zimanê fermî. Ev tiştekî demokratîk e.”

 

HEMWELATIYA WEKHEV

 

Erdem, destnîşan kir ku dikare ji bo hemwelatiya wekhev jî heman daxwaz bên kirin û got: “Di dawiya dawî de ya bi mafên nasnameyî, çandî, hemwelatiya wekhev, bihêzkirina rêveberiyên xwecihî tê mebestkirin jî avakirina kategoriya hemwelatiya wekhev û azad e. Hemwelatîbûn ew e ku mirov xwe weke li ser xaka xwe hîs bike. Anku mirov bikare wê dilgermiyê tê de ava bike.” 

 

ENTEGRASYON

 

Erdem, ji bo mijara entegrasyonê jî got: “Dema em li tecrûbeyên din dinêrin, kesên demekî dirêj bi çekê re jiyayîn dema entegreyî civakê tên kirin, pêvajoyek tê jiyîn. Divê ji bo vê hinek temînat bên dayin. Yek ji mijara herî girîng jî - aborî bi ser her tiştekî re ye lê - divê pêşiya wan were vekirin ku siyasetê bikin. Bêguman divê ev jî bi sererastkirinên hiqûqî were misogerkirin. Mijara asîmîlasyonê her tim heye. Hêj didome. Lê ya girîng, nêzikatiya gelê serdest e. hin komên naxwazin bi Kurdan re wekhev bin hene. Ev meseleye di demên kin de çareser nabin. Bi demê re tên çareserkirin. Di gelên mîna me de ku civak piranî kirde nîne, helwest û sekna aktorên siyasî diyarker e. Anku em çi bibêjin jî gotin û sekna van diyarker e. Lewma heke bixwazin pêvajo pêş bikeve, divê siyasetmedar civakê qaneh bikin û ji bo aştiyê amade bikin.” 

 

‘DIVÊ TEQEZ LI OCALAN WERE GUHRDARÎKIRIN’ 

 

Têkildarî daxwaza ku komîsyon li Abdullah Ocalan guhdarî bike jî Erdem wiha got: “Ocalan sermuzakerevan û aktorê sereke ye. Li gorî min dê lê were guhdarîkirin. Jixwe partiyên siyasî yên cuda jî pêwîstiya bi vê mijarê tînin ziman. Ocalan jî dibêje ku ji bo muzakereyan amade ye. Îxtîmaleke mezin e dê di demekî herî kin de pê re hevdîtin were kirin. Bêguman divê ev teqez were kirin.” 

 

MAFÊ HÊVIYÊ

 

Erdem, da zanîn ku cîbicîkirina biryara DMME’yê ya têkildarî “mafê hêviyê” ya ji bo Abdullah Ocalan girêdayî îradeya siyasî ye û got: “Heke îradeya siyasî bixwaze meseleyê çareser bike, bi rehetî dikarin bikin. Îktîdara siyasî ya heyî ne ji ber biryara DMME’yê yan jî zexta Konseya Ewropayê, tenê heke bixwaze dê vê bicih bîne. Ya rast jî ew e ku were cîbicîkirin. Em bi îktîdareke ku destûra bingehîn û biryarên DMME’yê ji bo xwe derbasdar nabîne re rû bi rû ne.” 

 

AVAKIRINA DESTÛRA BINGEHÎN A NÛ

 

Erdem, got ku sedeme herî mezin a li pêşiya çênekirina destûreke bingehîn a nû ya Tirkiyeyê, dabeşbûna civakî ye û ev tişt anî ziman: “Tirkiye li ser xetên Tirk-Kurd, Sunî-Elewî, muhafazakar-laîk dabeş bûye. Her aliyek hebûna xwe li ser tunebûna aliyê din ava dike. Lewma jî çêkirina destûreke bingehîn a bi beşdariyeke mezin mimkûn nîne. Divê rêbaza çêkirina destûra bingehîn were guherandin. Heke destûreke bingehîn a nû were çêkirin, divê li ser mijarên mutabeqet li ser hatiye kirin be.” 

 

‘GELEK GAVÊN ŞÊNBER ÊN DIKARIN BIAVÊJIN HENE’

 

Erdem, ji bo serkeftina pêvajoyê jî ev pêşniyar kir: “Divê di pêvajoya entegrasyona hêzên çekdar de gav bên avêtin. Li dîasporayê jî rewşenbîr û siyasetmedarên Kurd hene û divê ji bo wan zemîn were avakirin. Hewceye girtiyên siyasî tavilê bên berdan. Li aliyê din qanûna înfazê heye. Weke mînak, PKK’î dixwazin ji berdana bi kontrol sûdê bigirin. Herî dawî mînaka Selçûk Mizrakli heye. Dem xelas dibe, serlêdanê dike. Lê îtîrafkariyê lê ferz dikin. Kesekî 10, 20, 30 salan girtî mayî hûn çawa vê lê ferz dikin. Lijneyên Îdare û Çavdêriyê hene û divê bên rakirin. Sererastkirinên hiqûqî temam lê gavên biçûk lê sembolîk hene. Weke mînak, rakirina tecrîda li ser Ocalan. Divê bikare bi her kesî re bi rehetî hevdîtinê bike û komîsyon lê guhdarî bike. Divê Selahattîn Demîrtaş tavilê were berdan. Gelek tiştên din ên wiha hene.  Hesasiyeta ji bo girtiyên siyasî û girtiyên nexweş heye. Dikarin di vê mijarê de gavan biavêjin. Gelek gavên şênber dikarin bên avêtin. Lê ji bo vê hewcehî bi îradeyê heye.” 

 

MA / Rûkiye Payîz Adiguzel