Dîroknas Aydin: Aştî li ser bingeha welatîbûna wekhev pêkan e

img

ÎZMÎR - Dîroknas û Nivîskar Erdogan Aydin diyar kir ku eger Kurd bi Tirk, Ereb û Farisan re bibin xwedî maf û azadiyên wekhev wê aştiya herêmê pêkan be û ji bo vê yekê divê Kurdên li 4 parçeyan yekîtiya neteweyî pêk bînin.

Di 27'ê Sibatê de Rêberê Gelê Kurd Abdullah Ocalan ‘Banga Aştî û Civaka Demokratîk’ kiribû. Di bangawaziyê de işaret bi pêşketina dîrokî ya ‘Tifaqa Kurd-Tirk’ kir û destnîşan kir ku divê li ser bingeha "welatîbûna wekhev û demokratîkbûyînê" bê nûkirin. Abdullah Ocalan îroj pergala netewe-dewlet wek çavkaniya sereke ya pevçûnan bi kar tîne û bal kişand ser wê yekê ku ev rewş dikare bi modela jora neteweyan çareser bibe.
 
Di dîrokê de tifaqa Kurd û Tirk çawa û di kîjan şert û mercan de destpê kir, tifaq çawa veguherî pevçûnan û sedema pevçûnan çi ne? Dîroknas û nivîskar Erdogan Aydin pêşketina dîrokî ya vê tifaqê, qonaxên ku tê re derbas bûne, veguherîna wê û gelo pêkan e ku ev tifaq li şopa xwe ya dîrokî vegere yan na, nirşxand.
 
Aydin bibîrxist ku Tirk di navbera salên 900 û 1000’î de hatine Anatolyayê û ji ber ku herdu gel jî misilman bûne di navbera wan de pevçûn derneketiye. Aydin da zanîn ku wê demê di navbera şîa û sûniyan de pevçûn hebûne lê ji ber ku desthilatên Kurd û Tirk sûnî bûne di navbera wan de nakokî dernekiye û di dîrokê de tifaqa yekem jî bi Şerê Milazgirê ve pêş dikeve. Aydin diyar kir ku piştî Şerê Milazgirê li şûna dewamkirina begtiyên Kurdan yên wekî Merwaniyan bêhtir girêdana Împaratoriya Selçûkiyan ve hatiye tercîhkirin û ev jî vebijêrka ku Kurd bibin xwedî dewleteke cûda ji holê radike û wiha axivî: “Eger em hem nasnameya misilmantiyê û hem jî faktorên ku hê hişmendiya neteweyî di vê serdemê de pêk nehatiye li ber çavan bigirin, ev têkiliya yekemîn ji bo hemû têkiliyên piştî wê neynikek e. Û ev neynik tîne bîra me ku ji aliyekî ve erê ji mijara tifaqa hezar salî ya Kurdan bi Tirkan re, ku îro ji aliyê siyasetmedar û rewşenbîrên Kurd ve tê îfadekirin; lê li aliyê din tê xwestin ku bi guman nêz bibin."
 
DI SALÊN 1500’Î DE XWESERIYA KURDAN
 
Aydin anî ziman ku heman tişt di Şerê Çaldiranê ya sala 1514’an de tê jiyîn û di vî şerî de bi saya Kurdan dewleta Osmaniyan li hemberî Safewiyan bi ser dikeve. Aydin da zanîn ku piştî vî şerî Osmaniyan xweseriya begên Kurdan nas kiriye û wiha got: “Yanê destur nade dewlet bê avakirin, lê xweseriyê nas dike. Nemaze jî di navbera siyasetmedar û entelektuelê Kurd Îdrîsî Bîtlîsî û Yavûz de peymana Amasyayê tê îmzekirin. Bi vê peymanê ve mîrîtiyên Kurdan derveyî pergala timar a Osmaniyan tên hiştin. Mîrîtiyên Kurdan li ser axa xwe serdestiya xwe didomînin. Mîrîtiyên Kurd hebûna xwe wekî mîrîtî domandin û berdêla wê jî baceke birêkûpêk dan dewleta Osmanî. Di rewşa şer de jî ji bo Împaratoriya Osmanî leşker dişandin. Di vir de statuyek heye. Di navbera salên 1514 û 1820’an de Kurd girêdayî Osmaniyan bûn, lê xweseriyeke wan jî hebû.”
 
'TÊKILIYÊN GIRÊDAYÊ HEV' 
 
Aydin diyar kir ku ev statû bi Mahmûtê Duyemîn re yekalî ber bi xirabûnê ve çû û got ku gavên Mahmût Duyemîn ên ji bo navendîkirina dewletê kir ku Kurd berdêlê bidin. Aydın, anî ziman ku di vê serdemê de ji ber neyekbûna Kurdan û nebûna hişmendiya netewî berxwedan lawaz bû û divê ji vê yekê ders bên derxistin û wiha got: "Dema em li dîrokê dinêrin kurd her tim li hemberî Osmaniyan, Selçûkiyan, Emewiyan, Abbasiyan û Sefewiyan di dezavantajekê de bûn. Ji ber vê yekê, dema ku nedîtina wan a siyasî ku hevkarî û yekparebûna wan misoger dike were zêdekirin, îro nexşeya Rojhilata Navîn xirabtir bûye.” Aydin anî ziman ku her çiqas mafê damezirandina dewletekê bi giştî mafê bingehîn ê miletan e di serdema netewperestiyê de û di encamê de Tirk, Ereb û Faris ku dikarin dewletên xwe ava bikin, Kurdan tevî ku xwedî nifûsek pir mezin û erdnîgarî ne jî ji ber helwestên xwe yên girêdayîbûna ya dîrokê, serdema neteweyan ji dest çûye.
 
YEKITIYA KURDAN
 
Dîroknas Erdogan Aydin diyar kir divê Kurd teqez yekitiya xwe pêk bînin û wiha got: “Ji ber vê yekê, pêşketineke neteweyî ya Kurdan ku karibe li her çar parçeyên heyî entegrebûna hev, wê ji xwe pêk were. Di rastiyê de tevgera Kurd li Tirkiye û Rojava formûleke nû pêş xist. Pêşketineke bi yekgirtina neteweyî ya bi Kurdistana Iraqê re, dibe ku pêkanîna vê formûlê ji ya ku mirov bifikire hêsantir û kurttir bike. Ji bo vê jî divê yekîtiya netewî ya Kurdan weke pêdiviya demokrasiyê û têkoşîna mafan were parastin. Di roja îro de jî bi awayekî fermî li derve neyê nîşandan jî, daneyên xurt hene ku li Tirkiyeyê îhtimal û gavên pêvajoya çareseriyê hatine avêtin. Lê belê li Tirkiyeyê bingeha ku siyaseta Tirk mafên Kurdan wekhev û li ser esasê wekhev qebûl dike, nîne. Di vê mijarê de ya herî pêşketî dewleta federal a li Kurdistana Iraqê ye. Lê belê di xwedîderketina herêmên din ên Kurdan de kêmasî û qelsiyeke cidî heye û pirsgirêkeke Kurd heye ku tenê xwe dispêre berjewendiyên serdestan. Ji ber vê yekê, eger Kurd karibin di nava xwe de baş nîqaş bikin û li welatên lê ne bi hêzên serdest re lihevkirinekê pêk bînin, pêkane ku di dema pêş de li gorî mercên nû pirsgirêka Kurd bê çareserkirin.”
 
'ÇARESERÎ HEMWELATIYA WEKHEV E'
 
Aydin, destnîşan kir ku aştî li ser esasê hemwelatiya wekhev dikare pêş bikeve ku tu kes pêkutî û îstismara din nake û wiha berdewam kir: "Çareseriya pirsgirêka Kurd a îro bêyî ku sînorên heyî bi temamî ji holê bên rakirin; lê dikare ji cihekî ku Kurd bi Tirk, Ereb û Farisan re bibin xwedî mafên wekhev, çareser bibe. Ev çareserî hem li gorî konjonktura navneteweyî ya heyî, hem jî li gorî rastiya herêmê zêdetir e. Ji bilî vê yekê, ev çareserî li şûna formula dewletê ya neteweyî ku bi berjewendiyên serdestan re li hev dike, ancax dikare li ser bingeha çareseriya pirsgirêkên bingehîn ên gelê Kurd, hilberîner, kedkar û jinan pêk were. Yanî pêngavên wekî rakirina qedexeyên li ser zimanê dayikê, naskirina mafê xwerêveberiyê ji aliyê hemû hikumxwarên herêmê ve û nermbûna demkî ya sînoran karibe pêşketina bi lez a herêmê, çareseriya pirsgirêka Kurd, di zûtirîn demê de bidawîbûna şer û serbixwebûna herêmê misoger bike. Ez difikirim ku çînên desthilatdar ên Tirk, Ereb û Fars jî mecbûrî vê ne. Ji ber ku budçeyên wan ên giran ên şer û meyla wan a herdemî ya xerakirina dîrok û siyasetê ji bo înkarkirina Kurdan tevahiya herêmê jehrî dike. Ji bo vê jî qebûlnekirina çareseriya pirsa Kurd weke derseke ku ji vê dîrokê were derxistin. Ji krîza aborî ya Tirkiyê bigire heta têkiliyên derve û pirsgirêkên aborî yên herêmê û gelek pirsgirêkên din çareser bike.''
 
MA / Tolga Guney
 

Sernavên din

18/04/2025
18:59 Girtiyên nexweş nabin nexweşxaneyê
16:26 Ayşegul Dogan: Xetere didome, lê em bi hêvî ne - HATE NÛKIRIN
16:17 Civînên cotkaran ên li Agiriyê dewam dikin
16:04 Ji girtiyên Doza Kobanê peyam ji bo Onder: Dilê me bi te re ye
16:02 Rêxistinên hiqûqê girtina Kozagaçli protesto kirin
15:53 Li dijî binçavkirinên li Belucistanê çalakiya rûniştinê hat destpêkirin
15:48 Li Wanê di êrişa çekdarî de kesek hate kuştin
15:42 Doza bi daxwaza betalkirina biryara tayînkirina qeyûm hat lidarxistin
14:38 Sendîka û rêxistinên pîşeyî: Di 1’ê Gulanê de em li Kadikoyê ne
14:12 Tevî agirbestê jî êrişên Tirkiyeyê didomin
14:07 Hikûmeta Alman firotina balafiran şer a ji Tirkiyeyê re veto kir
13:26 Bi ser gundên Belucan de hat girtin: Kesek hat kuştin, 18 kes hatin binçavkirin
13:22 Li Kampa Holê operasyona ewlehiyê hate destpêkirin
13:06 Îdama Heydaranlu hate taloqkirin lê nehiştin bi malbatê re hevdîtinê bike
12:58 Doza Reşît Kîbar ji ber eywan biçûk bû hate taloqkirin
11:52 Di doza çalakiyên Saraçhaneyê de dosyayên rojnamegeran hatin cudakirin
11:47 Girtiyê nexweş Çam: Ger wiha bidome ez ê nekarim sax ji vir derkevim
11:10 Çawişê pispor ê hat tehliyekirin gef li malbatê xwar
10:50 Malbatan ji bo hevdîtina li Îmraliyê serlêdan kirin
10:28 HDK dê ‘Hevdîtinên Civaka Demokratîk’ li dar bixe
10:25 Alî Onder: Kekê min bi destê keça xwe girt
10:08 Nexweşxaneyê ji bo Onder got: Rewşa wî neguheriye, metirsiya jiyanî didome
09:50 Rewşa girtiyên nexweş birayên hev Nebîoglû nebaş e: Nikarin di girtîgehê de bimînin
09:49 Platforma Têkoşîna Li Dijî Tiryakê tê avakirin
09:03 Ayşe Mînaz a TJA'yî: Jinên kurd dibin hedefa hemû mekanîzmayan
09:02 Li Şirnexê semînera 'bibe îtirafkar': Dê malbat gilî bikin
09:00 Ji AYM'ê ji bo 'cezayê protestoya Efrînê' biryara binpêkirinê
09:00 ROJEVA 18’Ê NÎSANA 2025’AN
17/04/2025
16:26 Selçûk Kozagaçli hate girtin
16:07 Rejîma Îranê li 7 jinên hunermend stran qedexe kir
16:03 Bakirhan: Hêvîdarim ev piştevanî bi xwedîderketina li têkoşîna aştiyê bidome
15:53 Dayikên Aştiyê çûn serdana Onder
15:28 Şîna Akçîn hate ziyaretkirin
15:19 Babacan: Onder rûyê aştiyê yê siyasetê ye
14:53 Cezayê hefsê li Hevşaredara Cizîrê Guler Tunç hate birîn
14:48 ‘Gelo nêrîna Diyanetê ya di mijara astengkirina mafê şînê de çi ye?'
14:36 Selçûk Kozagaçli hate binçavkirin
14:32 Malbata Heydaranlu li dijî biryara îdamê dest bi çalakiyê kir
14:31 Di doza Ekîncî de daxwaza ji bo girtina polîsên bersûc hate redkirin
13:41 Jinên Elewî bertek nîşanî komujiyên li Sûriyeyê dan
13:20 Girtiyê nexweş Çam krîza dil derbas kir
13:13 KCK’ê ji bo Onder daxuyanî da
12:54 Cevdet Yilmaz çû serdana Onder: Dê pêvajo bidome
12:16 Bijîşkên Onder: Erênî bersivê dide tedawiyê, xetere hêj didome
12:15 Ceren Onder Kandemîr: Rewşa bavê min her diçe baştir dibe
12:03 Midûrî gef li girtiyan xwar: Ka bila pêvajo biqede em dizanin dê çi bi serê we bînin
11:45 Dr. Sarria: Divê qanûnî naskirina Kurdî bibe rojev
11:42 Daxuyaniya Nexweşxaneyê: Onder erênî bersivê dide tedawiyê
11:34 Di doza Kobanê de 11 meh in biryar bihincet nehatiye aşkerakirin!
10:57 Parêzeran ji bo hevdîtina bi Abdullah Ocalan re serlêdan kirin
10:41 Li Sûdanê herî kêm 8 hezar kes winda bûn
10:38 Roja hevdîtina Şandeya Îmraliyê ya bi wezaretê re dê hefteya pêş zelal bibe
10:38 Parêzer Beştaş: Tevî mafê hêviyê divê mafên din jî bikevin meriyetê
10:01 'Mafên girtiyan ya tenduristî û xwarinê tê astengkirin ev li dijî mafên mirovan e'
10:00 Senator Sommaruga: Gava ewil a jidilbûnê azadiya Ocalan e
09:55 Di lêpirsîna Şaredariya Beşîktaşê de ji bo 12 kesan biryara binçavkirinê
09:35 Rêveberiya Xweser û Şam dê bi rojeva Efrînê bicivin
09:34 Jean-Christophe Sellin: Divê Abdullah Ocalan di çareseriyê de xwedî rolekî çalak be
09:06 Dayikên girtiyan: Êdî gavên berbiçav û fermî lazim in
09:05 Hevserokê TUHAY-DER'ê Ûyar: Divê girtiyên nexweş bên berdan
09:02 Ekîn Yeter: Helwesta CPT'yê polîtîk e
09:01 Dîmen îdiaya 'tu ne rojnamvenî' pûç kir
09:00 ROJEVA 17’Ê NÎSANA 2025’AN
16/04/2025
16:50 Peyama Fîgen Yuksekdag a ji bo Sirri Sureyya Onder
16:10 Cîgira Şaredarê Beykozê Fîdan Gul hate girtin
16:08 Li Midyad û Hezexê Çarşema Sor hate pîrozkirin
15:41 Doza hevşaredar Amak hate taloqkirin
15:37 Peyamên rewşenbîr û hunermendan ên ji bo Onder
15:22 Kizil Partî hate avakirin
15:16 Lijneya Giştî ya Meclisê 2 roj navber da xebatên xwe
15:15 Hevserokên Giştî dê têkildarî Onder daxuyaniyê bidin
14:42 Ji DBP’ê seferberiya pêvajo û rêxistinbûnê
14:10 Ji bo rojnameger Welat Ekîn biryara tehliye û beraetê
13:52 Serokwezîrê Iraqê li Silêmaniyeyê ye
13:48 Akkurt ê piştî 32 salan hate berdan bi girseyî hate pêşwazîkirin
13:40 Der heqê rojnameger Ren de doz hate vekirin
13:34 Serokê CHP'ê yê Stenbolê çû serdana Onder
13:25 Rojnamevan Hassouna û malbata wê di êrîşa Îsraîlê de hatin kuştin
13:18 Li Iraqê bahoza tozê: Bi hezaran kes rakirin nexweşxaneyê
13:18 SOHR: Li Sûriyeyê 13 kes hatin kuştin
12:23 KNK’ê Çarşema Sor pîroz kir
12:14 Nameyên girityan ji Abdullah Ocalan re nivîsandine nayên şandin
12:01 Bijîşkên Onder: Metirsiya ser jiyana Onder didome
11:49 Dr. Fernaz Attia ya Misrî: Hewldana aştiyê ya Ocalan dê bandorê li hemû herêmê bike
11:39 Peyama Demîrtaş a ji bo Onder: Dilê me bi te re ye
11:18 Îbrahîm Kalin çû serdana Onder
11:17 Kolber ê li sînor winda bûbû, xwe gihand malbata xwe
11:12 Bijîşk dê têkildarî rewşa Onder daxuyaniyê bidin
11:09 Girtiyê nexweş Ayik: Rêveberiya girtîgehê li provokasyonê digere
10:57 Bahçelî ji bo rewşa Onder bipirse telefon kir
10:52 Qeyûmê Êlihê 12 neguhêzbar da ber firotinê
10:48 Îtîraz hate kirin, biryara qedexeyê ya ji bo 2 pirtûkan hate betalkirin
10:39 Nexweşxaneya Florence Nihgtingale: Xeteraya li ser jiyana Onder didome
10:37 Ozel: Em rewşa Onder ji nêz ve dişopînin
10:31 Tehliyeya girtiyê li dijî hejmartina ser pêyan derketî hate astengkirin
10:07 Emeliyeta Sirri Sureyya Onder xelas bû
10:00 Polîsê ji bo wî bultena sor hatiye derxistin li Tirkiyeyê dijî lê nayê girtin
09:27 Pirtûk hat qedexekirin, lêpirsîn li nivîskar hate vekirin
09:20 'Pêşketin bi azadiya fizîkî ya Abdullah Ocalan pêkan e'
09:13 Dayika Rahşan Demîrelê: Ya ku me qanek bike meclis e