Romana Sadiq Ûskan a duyemîn bi navê "Gurê Manco" ji Weşanxaneya Wardozê der çû. Roman 435 rûpel e. Edîtorê romanê nivîskar Bahoz Baran e. Wêneyê bergê gravûra Francisco de Goya ye. Navê romanê ne navekî xerîb e. Hema bêje li hemû deverên Kurdistanê, mirovên ku di zarokatiya xwe de carekê navê Gurê Manco nebihîstibe tune ye. Ev cinawirê tirs û xofa zarokatiya me, tibayekî çawa bû em nizanin. Wextê ku moxol hatine Wêranşarê û wan kevir li ser kevirî nehiştiye, postên guran li xwe kirine û nola guran zûrîyane. Xelkê jî, ji dêvila ji wan ra bibêjin "eskerên Mengu", gotine Gurên Mengu. Îcar gelo ev cinawir jî, ji ber bi emelên xwe şibiyaye eskerên Mengu, gundiyan jê re gotine Gurê Manco? Sadiq Ûskan di romana xwe de dikeve pey vî cinawirî bê tiştekî çawa ye? 

 

CINAWIREKÎ ÇAWA YE?

 

Di romanê de nivîskar; ser û stuyê cinawirê dişibine keftar, dev û pişta wî sîxur, postê wî jûjî; dîranên wî tîmsah, çîpên wî tajî, lingên wî dişibîne yên gur û kûçikan. Ev cinawir bi ecacokekê re tê gundekî Beriya Mêrdînê. Niştecihên gund, ku berê jî her yek ji wan, di gelek bobelatan re derbas bûne, ev car dikevine pey vî cinawirê ku navê Gurê Manco lê dikin. Ka gelo wê çawa jê xelas bibin?

 

Gundê mijara romanê, gundekî gelek caran xerabûye û avabûye ye. Niştecihên li vî gundî her yek ji cihekî hatine û xwe li van xirbeyan girtine. Têkiliya mirovên li vî gundî, hem bi hev re hem jî bi xwezayê re baş e. Mirov hem bi hemû der û berên xwe re di nava têkiliyeke hevsengî de ne, hem jî ziman û zemanê xwezayê dixwînin û li wê gorê dikarin pêşeroja xwe bibînin. Lê ev bi gelemperî bi saya aqilmenda vî gundî ye.

 

JINA ŞAREZA: KESÛMA

 

Karaktera sereke ya romanê Kesûmayê ye. Kesûma jineke şareza û heya we go bes bi aqil û marîfet e. Hem hekîm e hem jî hakim e. Bi hal û ehwalên der û beran jî dizane, bi liv û tevgerên ezmanan jî. Ew bermayiya komkujiya ermenan e. Ji Dêrika Çiyayê Mazî dema malbata wê ji ber qirkirinê ber bi Binxetê ve direve; hêj zarok e û yek wê digire. Dema mezin bibe wê vê keçika lihevhatî û xweşik, bi qelenekî zêde bide mêr. Di xelayê de Kesûmayê bi kîsek mewîj difiroşe. Sal derbas dibin zilamê mewîjfiroş jî hinan dikuje û di berdêla xwîniyan de Kesûmayê dide dijminên xwe. Dema pê dihesin ew bavfileh e, dijminahî didome û ev car hevjînê wê tê kuştin. Îcar wê, bi tîyê wê re dizewicînin. Kurekî wê çê dibe, navê Mirad lê datîne. Rojekê Hadîyê êzidî tevlî barê kaçaxê tê gund û ew Kesûmayê çav bi hev dikevin. Şevek ji şevan hev digirin û direvine Binxetê. Hadî li Binxetê yekî ereb dikuje îcar berê xwe didine Serxetê û tên li gundekî ji gelek bêmirazan re bûye wargeh bicih dibin.

 

Mayda bû, Nofa bû, Maya bû; lê niha Kesûma ye. Kesûmaya şareza û bi marîfet, hem birîna hêta Kilêşoyê ji cinawir filiteye derman dike, hem çareyekê ji dewarên Şemsê re dibîne, hem jî ji bo zirarên Xoxê dewar li gundiyan bêş dike. Hemû rê û rêbazên xelasiya ji vî cinawirî jî ew dide pêşiya gundiyan. Weke sermiyana gund e. 

 

ZAZAYÊ MERAQDAR: SOFÎ GEROK

 

Karakterekî romanê jî Sofî Gerok e. Ji gundekî Lîcê ye û zazayekî meraqdar e. Piştî demekê bi zirtên xwe bawer dike. Wisa xweş li hev dike, kêfa gundiyan tîne û kenê wan bi xwe dike. Gotinên "Zimanê Sofî Gerok, hevsar qetandibû ew ji xwe re kiribû ker û lê siwar bûbû" nasnameya Sofî Gerok e. Lê gelo wê çi bi serê Sofîyê me yê gewr, ku bi doxekê dikeve pey cinawir bê? Poşman dibe lê lingê wî jî weke zimanê wî nema bi ya wî dikin.

 

Li gelek gundan, tê gotin dema devê mezel vebe, heya heft kes nemirin devê mezelan jî nayê girtin. Îcar li gundê Guhbendê, bi mirina Bizûzoyê xezîneger re, devê mezelê gund vedibe. Bizûzo li pey zêrên ermenan e. Di şikeftekê de şerbikekî zêran dibîne, çawa devê wê vedike ji dêvila zêrên zer, mozên sor jê difirin û pê ve didin. Wî dikine mîna meşkê. Erê bi Bizûzo re devê mezel vedibe; lê divê şeş kesên din jî bimirin. Yek di mewlûda Bizûzo de xwarin di ber de dimîne û dimire, du jî bi bablîsokê re dimirin; îcar ka gelo wê çend bi cinawirê re bimirin Xwedê dizane û wê xwîner bizanibin.

 

XWÎNER JÎ TIM BI GUNDIYAN RE YE

 

Xwîner dema di nava rûpelên romanê de diherike; weke li ber ekraneke televizyonê li bûyeran temaşe bike lê tê. Lê tim ne wisa ye; carinan jî xwîner dibe hevparên lehengên romanê. Dema Bavê Kirîvo an jî Etro bi tevr û bêrê girik dikole û rastî qafik û dafikan tê, wekeku xwîner bi elba xwe ber bi axê ve bimeşe lê tê. Di hin kêliyan de; zimanekî wisa têr û bi bandor hatiye bikaranîn, xwîner bi lehengên romanê re tevdigere. Ha we dît; bi Pîpo, Seyidxan, Elo Babo, Nisred û Sofî Gerok re daye pey şopa Gurê Manco û ha we dît li quncikekî axurê li Kesûmayê û Şemsayê guhdar dike û dixwaze bizanibe bê di wê axurê de çibûye. Her kêliyeke romanê di hişê xwîner de zindî dibe.

 

Ligel felaketeke mezin bi ser gundiyan de hatiye jî gundî bi kêf û henek behsa serpêhatiyên xwe dikin. Henek û hirboqiyên wan xelas nabin. Rebenê Kilêşo yê ji hêla cinawir ve hatiye kesixandin jî, mijara henekên gundiyan e: "Birako ev Gurê Manco rojê derekî te dixwe. Çepûrast bi te de dihêre. Hêt û mil dest û ling..." Cehd û mucadeleya li hemberî vî cinawirî, mîna leystikeke li ser dikê dibînin. Dibe ev haletekî serîderketina bi êş û azaran be û gundîyên heya wê rojê sosret û firtoneyê mezin dîtine, bi vî cihetî li hemberî vê bobelatê jî radiwesitin. 

 

Cinawir bi ecacokê re hatibû û li nava gundê wan ketibû. Bobelateke nû bû li wan peyda bûbû. Di destên gundiyan de tenê çifteyek heye. Taliya taliyê ji bo ji cinawir xelas bibin berê xwe didine Licê. Ka gelo wê ev gundiyên, heya wê rojê bi gelek bobelatan re derketine serî, wê bi vê bobelata nû re jî derkevine serî an na; em ê di dawiya romanê de hîn bibin.

 

Roman; hem rabirdû hem jî zemanê îro yê vê erdnîgariyê vedibêje. Gelek hesletên mirovên vê axê, di karakterên romanê de derdikevine der. 

 

SADIQ ÛSKAN KÎ YE?

 

Sadiq Ûskan, li gundê Qûça Hecîyan ê bi ser Qosera Mêrdînê ve di sala 1981'ê de hatiye dinyayê. Di sala 2007'an de, li Zanîngeha Çukurovayê Beşa Mamostetiya Koma Fîlozofiyê qedandiye. Berê jî ji Weşanxaneya Wardozê pirtûkên wî yên bi navê "Payîzxêr" (folklor) û Şampaz (roman) hatibûne çapkirin.

 

MA / Abdurrahman Gok