Rus yarbay Tomilov’un anılarında Amed 

2025-10-06 09:02:30


	 

	HABER MERKEZİ - Dr. İsmet Konak, 1904 yılında Kürdistan’ın bazı kentlerini gezen Rus Yarbay P. A. Tomilov, Amed’in mimari yapısı, demografisi, sosyolojik dokusunu ve konuşulan dilleri tasvir ettiği anılarını çevirdi. 

	 

	19’uncu yüzyıldan itibaren Kürdistan ve Kürdi unsurları mercek altına alan Çarlık Rusya’nın amaçlarından biri söz konusu sahada nüfuz elde etmekti. Bu bağlamda birçok Rus araştırmacı ve subay Kürtler ve Kürdistan üzerine dikkate değer gözlemlerde bulundu. Rus yarbay P. A. Tomilov da 1904 yılında Kürdistan’a önemli bir seyahatte bulundu. Seyahatinde özellikle “Diyarbekir vilayetini” mercek altına aldı. Tarihçi Dr. İsmet Konak, seyahatin içeriğine ulaştı ve küçük bir kısmını ajansımız için Rusça’dan tercüme etti. Akademisyen Konak’ın tercümeye ilişkin yaptığı analiz şu şekilde:

	 

	“Kürt tarihi hala hepimiz için bir “occultus (gizem)” olmaya devam ediyor. Kürdistan, efsunlu bir mekân olarak incelenmeyi bekliyor. Kar gittikçe toprağın ne kadar verimli olduğu daha fazla berraklaşıyor. Son dönemde Kürdistan’a ilişkin özellikle Rusya sahasında kayda değer vesikalar karşımıza çıkmaktadır. Müstevli bir imparatorluk olan Çarlık Rusya’da Kürtler her daim ilgi çekmiştir. Asker kökenli çok sayıda araştırmacı Kürtler ve Kürdistan’ı büyüteç altına almıştır. Bu bağlamda Rus yarbay P. A. Tomilov, 1904’te Kuzey Kürdistan’a gelmiş ve bazı kentleri yakından gözlemiştir. Tomilov, Türkiye ve Kürdistan’ı iyi bilen bir askerdi. 1915-16 yıllarındaki Erzurum Muhaberesine de katılmıştı. Hatta bu muharebede gösterdiği cesaretten dolayı Çar II. Nikolay’ın emriyle kendisine 4. Derece Aziz George Nişanı verildi. Tomilov’un Kürdistan seyahatinde dikkat çeken yerlerden biri ‘Diyarbekir vilayetidir.’ Vilayeti birçok açıdan ele alan Tomilov’un izlenimlerinden bazı önemli kısımlar şöyledir:

	 

	TÜRKLER ‘KARA-AMİDA’ DİYOR

	 

	‘Türkler boş yere Diyarbekir’i Kara-Amida yani siyah Amida olarak tanımlamamaktadır. Karacadağ’ın volkanik bazalt taşından inşa edilen kentin tamamı siyah renklidir; şehir duvarları siyah, evler siyah, caddeler siyah. Türkiye’de bu konuda sık sık cinas yapılıyor, Diyarbekir’de köpekler siyah ve halkın yüreği dahi siyah diye. Gerçekten köpekler oldukça tuhaflar. Sayıları çok olmasına rağmen siyah renk dışında köpek bulmak neredeyse imkânsız.

	 

	ŞEHRİN SUYU KARACADAĞ’DAN

	 

	Şehrin içi, kirliliği ile göze çarpıyor. Gördüğüm kentler arasında sadece Şuşter (günümüzde İran’ın Huzistan eyaletine bağlı bir şehir-İ.K.), gayrisıhhi durumu ile Diyarbekir’i geride bırakmaktadır. Dar, dolambaçlı sokaklar ağzına kadar kir dolu. Ölmüş kedi ve köpekler sokak ortasında haftalarca kalıyorlar. Diyarbekir’i kurtaran tek şey iyi bir suya sahip olmasıdır. Kentin suyu, Karacadağ’ın eteklerinde Gözlü köyü pınarından gelmektedir. Su şehre ulaşmadan önce borular vasıtasıyla evlere dağıtılmaktadır. 50 lira (425 ruble) karşılığında ev sahibi, evine bir parmak veya bir buçuk parmak kalınlığında kesintisiz su akışı sağlamaktadır. Şehirdeki evlerin hemen hemen hepsi iki katlıdır. Çoğunlukla avluya bakan pencereleri olan siyah bazalttan inşa edilmiş bu evler, dışarıdan bakıldığında siyah, aralıksız taş duvarlarıyla oldukça kasvetli bir görünüme sahiptir. Yalnızca bazı evlerin üst katlardaki pencereleri sokağa bakmaktadır. Bu pencereler de meraklı gözlere karşı ahşap parmaklıklarla kapatılmış durumda.

	 

	ZAZACA’NIN KÖKENİ

	 

	Şehrin nüfusu yaklaşık 35 bin kadardır. Bunun 18-19 bini Hıristiyan, 16-17 bini Müslümandır. Müslüman nüfusa bakıldığında, Diyarbekir’de Türkler yaşamaktadır. Çok sayıda Türk eskiden Hıristiyan idi, sonradan İslam’a geçtiler ve Türkçeyi öğrendiler. Kentte Kürtler de yaşamaktadır. Büyük çoğunluğu Türkçe de bilmektedir. Kentte bir de Kürtlerin akrabası, özel bir halk olan Zazalar yaşamaktadır. Konuştukları dil Kürdi kökenli olmasına rağmen büyük oranda Kürtçe’den (Kurmancca demek istiyor İ.K.) farklılık arz etmektedir. Kent dışında Zazalar, Diyarbekir sancağının birçok köyünde yaşamaktadır.

	 

	DİYARBEKİR’İN SAKİNLERİ

	 

	Hıristiyan nüfusun büyük çoğunluğu Ermenilerden oluşmaktadır: 13 bin Gregoryen, 850 Katolik ve 1.200 Protestan. Yine Hıristiyan nüfus içinde 1.300 Yakubi, 1.100 Katolik Keldani, 250 Ortodoks Rum, 150 Katolik Süryani ve 50 Melkit (Rum Uniat) yer almaktadır. Bunun dışında kentte çok az Yahudi ve Êzidî yaşamaktadır.

	 

	HAKİKİ BABİL

	 

	Diyarbekir, dil açısından kulenin yıkılmasından sonraki hakiki Babil’i andırmaktadır. Burada Türkçe, Kürtçe, Arapça, Zazaca lehçesi, Ermenice ve Yeni Süryanice lehçesi konuşulmaktadır. Halk arasında ağırlıklı olarak Kürtçe konuşulmaktadır, yüksek zümreler ise Türkçe konuşmaktadır. Diyarbekir’in çevre köyleri ekseriyetle Kürtçe ve Zazaca konuşmaktadır.'”